Dieren hebben belangrijke medische behandelingen voor mensen ontdekt: van een middel tegen buikgriep bij chimpansees tot pijnstillers voor beren!

Dieren schrijven misschien geen recepten uit, spreken geen Latijn en zijn niet beleefd tegen patiënten, maar ze zijn wel experts in de geneeskunde.

Bovendien belooft het bestuderen van de geavanceerde zelfmedicatietechnieken van dieren nieuwe manieren te onthullen waarop we de gezondheid van mensen kunnen verbeteren – van het afweren van door muggen overgebrachte ziekten tot het ontwikkelen van nieuwe medicijnen tegen kanker .

Neem Chausiku de chimpansee. Michael Huffman, universitair hoofddocent primatologie aan de Universiteit van Kyoto, Japan , volgde een groep chimpansees in Tanzania en bestudeerde hun gedrag. Toen zag hij dat het 29-jarige vrouwtje iets deed wat hij nog nooit eerder had gezien.

Chausiku, die er onwel uitzag, haalde een tak van een bepaalde bladrijke struik, pelde de bast en de bladeren eraf en – nadat hij er een paar seconden op had gekauwd – zoog hij aan het merg (het binnenste deel van de tak) en slikte het sap door, waarbij hij de vezelige delen uitspuugde.

Wetenschappers noemen de plant Vernonia amygdalina, de algemene naam van de plant is bitter leaf. Zoals de naam al aangeeft, is het nogal oneetbaar bitter en professor Huffman had nog nooit chimpansees ervan zien eten.

Hij kreeg een nieuw idee: zou Chausiku de plant als medicijn kunnen gebruiken?

Samen met Mohamedi Seifu Kalunde, een senior wildbeheerder bij de nationale parken van Tanzania, zag professor Huffman hoe Chausiku in een boom klom en een nest bouwde – niet op een moment dat hij dat normaal gesproken zou doen.

Na een lange rustpauze verliet Chausiku de boom en bleef even staan ​​om op de plant met de bittere bladeren te kauwen.

'Mijn collega's zeiden dat chimpansees niet ziek worden,' zegt professor Huffman. 'Maar alle signalen begonnen voor mij logisch te worden. Het bed opmaken, er tijd in doorbrengen. Ze kon niet lang lopen zonder te stoppen om te rusten.'

Ze had ook geen eetlust en produceerde donkere urine. Chausiku was duidelijk ziek.

De volgende ochtend bewoog Chausiku nog steeds langzaam. Maar na het middagdutje van de groep stond ze plotseling op en ging ervandoor.

Uit hun observaties bleek duidelijk dat Chausiku ziek was geworden door een maagparasietinfectie, vervolgens een specifieke plant had gebruikt als behandeling en binnen 20 uur was hersteld.

Professor Huffman had echter bewijs nodig om zijn collega's ervan te overtuigen dat Chausiku de plant daadwerkelijk als medicijn gebruikte.

Dat was in 1987, toen het idee dat dieren zichzelf willens en wetens medicijnen toedienden, met enige scepsis werd bekeken.

Sommige wetenschappers gebruiken het woord 'zoopharmacognosy' – de basiswoorden zijn zoo (dier), pharma (geneesmiddel) en gnosy (weten). De observaties van professor Huffman waren een belangrijke vroege doorbraak op dit gebied.

Bij terugkomst in Japan overhandigde de professor een zakje gedroogde bladeren van de Vernonia amygdalina aan de experts op het gebied van plantenchemie van de Universiteit van Kyoto.

Lees meer

Het extraheren van chemicaliën uit de bladeren onthulde een aantal sesquiterpeenlactonen. Dit is een klasse chemicaliën die bekend staat om hun toxiciteit en medicinale waarde tegen parasitaire wormen, amoeben en bacteriën – zoals de Kyoto-experts in 1993 rapporteerden in het tijdschrift Bioscience, Biotechnology and Biochemistry.

Sindsdien hebben laboratoria in de VS en Maleisië ontdekt dat vernodalin, gewonnen uit de bittere plant die Chausiku gebruikt, ook antitumoreffecten heeft die het een krachtig antikankermedicijn kunnen maken. In 2004 werd een patent verleend voor de toepassing ervan om borstkanker te behandelen, hoewel er nog geen klinisch medicijn is ontwikkeld.

Vorig jaar opperde een internationaal team van wetenschappers, waarvan het onderzoek werd gepubliceerd in het tijdschrift PLOS One, dat chimpansees ons zouden kunnen helpen bij de zoektocht naar nieuwe medicijnen.

Ze testten 17 monsters van 13 verschillende plantensoorten die door gewonde of zieke chimpansees in het wild werden gebruikt en ontdekten dat bijna 90 procent van de extracten de groei van bacteriën remde. Een derde had ontstekingsremmende eigenschappen.

Sommigen beweren dat onze moderne scheikunde en technologie ons voldoende toerusten om nieuwe medicijnen vanaf nul te ontwikkelen.

Maar bedenk dit eens: de afgelopen 40 jaar is meer dan de helft van de nieuwe antibacteriële medicijnen en 45 procent van de antiparasitaire medicijnen die op de markt zijn gekomen, afkomstig van natuurlijke producten.

Deze stoffen zijn afkomstig van planten, bacteriën en schimmels. Deze worden allemaal door allerlei soorten dieren gebruikt om infecties te bestrijden en ziekten te verlichten.

Mensen baseren hun geneeskrachtige kennis al lang op de kennis van dieren.

Volgens de legende merkte een herder in het jaar 850 na Christus in het gebied dat nu Ethiopië heet op dat zijn geiten levendiger werden nadat ze koffiebessen hadden gegeten.

Dit was voor een abt van een nabijgelegen klooster aanleiding om de bessen te roosteren en er een drankje van te maken waar velen van ons nu met plezier de dag mee doorkomen.

Op dezelfde manier heb je misschien wel eens gehoord van horny goat weed, een kruid uit het geslacht Epimedium. Volgens de legende merkte een Chinese geitenhoeder op dat geiten die dit kruid aten, nou ja, je raadt het al.

Uit laboratoriumonderzoek is namelijk gebleken dat ratten meer sperma produceren als ze icariin eten, een flavonoïde die uit dit kruid wordt gewonnen.

Zelfs ratten die gecastreerd zijn en daarom impotent zouden moeten zijn, kunnen toch een normale erectie krijgen als ze icariin krijgen, zo blijkt uit laboratoriumonderzoeken van wetenschappers van het First Hospital van de Universiteit van Peking en de Medische Universiteit van Chongqing, beide in China.

Het kruid werd voor het eerst geregistreerd als behandeling voor impotentie in China 400 jaar geleden. En hoewel er weinig klinische onderzoeken achter zitten, wordt het nu verkocht als een kruidensupplement voor libido.

We weten dat dieren ons voor zijn geweest bij het ontdekken van enkele van de belangrijkste medicijnen ter wereld.

Het lijkt erop dat beren over de hele wereld al duizenden jaren een veelgebruikte pijnstiller gebruiken als ze na een lange winterslaap met pijn wakker worden.

In het voorjaar, wanneer ze hun hol verlaten, beginnen ze wilgenschors, wilgenknoppen en scheuten van de moerasspirea te eten. Deze bevatten allemaal salicylzuur, de chemische verbinding die de basis vormt voor aspirine.

Naast het verminderen van pijn die ontstaat door zo lang stil te liggen, kan salicylzuur ook pijnlijk overtollig urinezuur wegspoelen dat zich heeft opgebouwd in hun bloed en weefsels. De moderne beschaving ontdekte salicylzuur pas toen Edward Stone, een Engelse dominee, in 1763 meldde dat wilgenbast een effectief middel tegen koorts kon zijn. Het Duitse farmaceutische bedrijf Bayer bracht uiteindelijk in 1899 het wondermiddel aspirine op de markt.

Wat weten dieren nog meer dat ons zou kunnen helpen?

Veel dichter bij huis dan wilde beren, kunnen de favoriete medicijnen van onze huiskatten ons een nieuw wapen bieden in de strijd tegen door muggen overgebrachte ziektes zoals malaria, gele koorts en denguekoorts.

Kattenliefhebbers zijn gewend om te zien hoe hun huisdieren heftig reageren op kattenkruid (Nepeta cataria) en zilverrank (Actinidia polygama). Ze beginnen zich om te rollen en wrijven de bladeren in hun gezicht en vacht, in vrolijk spel.

Aan de Iwate Universiteit in Japan begon Masao Miyazaki, hoogleraar chemische biologie, te onderzoeken waarom katten zo enthousiast zijn over de bladeren van zilverranken.

In 2013 extraheerde professor Miyazaki de chemicaliën uit zilverwijnbladeren en scheidde ze in zes monsters, elk met verschillende mengsels van bestanddelen.

De meeste katten raakten niet in extase, maar één lokte een zeer sterke reactie uit. Nadere analyse suggereerde dat de verantwoordelijke verbinding een chemische stof was met de naam nepetalactol. Vervolgens bestudeerden professor Miyazaki en student Reiko Uenoyama in 2018 de opioïde systemen van katten, die gevoelens van beloning en euforie bij zoogdieren reguleren.

Uit de resultaten bleek dat wanneer katten werden blootgesteld aan nepetalactol, hun rollen en wrijven – en ook hun niveaus van feelgood-hersenchemicaliën – aanzienlijk stegen.

Professor Miyazaki overtuigde medewerkers van de plaatselijke dierentuin om soortgelijke testen uit te voeren met een luipaard, twee jaguars en twee lynxen.

Al deze grote katachtigen wreven hun kop over monsters nepetalactol en rolden erin rond.

Huiskatten en wilde grote katten delen een gemeenschappelijke voorouder die ongeveer tien miljoen jaar geleden leefde. Deze resultaten suggereren dat de reactie op nepetalactol al vroeg evolueerde, wat suggereert dat het belangrijk was voor de overleving van de katten.

Maar waarom? Professor Miyazaki opperde de hypothese dat de katten de chemische stof op hun huid wrijven om zichzelf te beschermen tegen insectenbeten.

Vooral muggen konden gevaarlijke ziekteverwekkers overbrengen en vormden daarom de grootste bedreiging voor de overleving van de katten.

In het wild brengen de bloedzuigende insecten talrijke parasieten over, waaronder hartwormen die potentieel dodelijke infecties in de longen en het hart kunnen veroorzaken.

Professor Miyazaki ontdekte dat katten die nepetalactol op hun vacht hadden gewreven, slechts de helft minder vaak door muggen werden gebeten dan onbeschermde katten.

Hij vond het eerlijk om het experiment te herhalen op mensen – inclusief zichzelf. 'We deden het experiment met onze eigen armen,' zegt hij. 'Slechts één arm had nepetalactol. We stopten beide armen in een kooi vol muggen. We ontdekten dat nepetalactol ook onze huid beschermt tegen muggenbeten.'

Overtuigd door hun bevindingen hebben de Universiteiten van Iwate en Nagoya patent aangevraagd op hun nieuw ontdekte stof.

Ze zijn nu op zoek naar een farmaceutisch bedrijf dat de door katten ontdekte chemicaliën kan omzetten in een effectief muggenafweermiddel voor mensen.

Zoals professor Miyazaki en Reiko Uenoyama hebben aangetoond, kunnen we door het gedrag van dieren nauwkeurig te bestuderen, wellicht compleet nieuwe soorten chemicaliën ontdekken waarmee wij als mensen onszelf kunnen beschermen tegen enkele van de gevaarlijkste ziekten ter wereld.

• Geïnspireerd op Doctors by Nature van Jaap de Roode (Princeton University Press, £22), gepubliceerd op 4 maart.

• © Jaap de Roode 2025. Om een ​​exemplaar te bestellen voor £19,80 (aanbieding geldig tot 11/03/25; gratis verzending binnen het Verenigd Koninkrijk bij bestellingen van meer dan £25) gaat u naar mailshop.co.uk/books of belt u 020 3176 2937.