Szkoła chodzenia w pozycji wyprostowanej – Lea Ypi o przetrwaniu w albańskiej epoce ekstremów

„Powinnaś napisać powieść” – radzi studentka z Salonik akademiczce Lei Ypi. Studentka twierdzi, że w archiwach miejskich nie może znaleźć niczego o kobietach takich jak jej babcia. Ypi jednak znajduje wiele, a poza tym nie potrafi uciec od swojej roli politologa i filozofa. Historia rodziny „Upright” staje się zatem dla profesor, która dorastała w Albanii, a obecnie wykłada w Londynie, mieszanką: częściowo powieścią, częściowo raportem badawczym i zwięzłą refleksją na temat pojęcia godności w XX wieku dyktatur i okrucieństwa. Zaskakujące jest to, że wszystkie te elementy tworzą niezwykłą, a zarazem spójną całość.

„Upright” zaczyna się jeszcze poważniej niż klasyczna powieść rosyjska. Zaczyna się od bogatego indeksu postaci, a następnie chronologii z ważnymi datami z lat 1821–1946, „Notatki o tytułach” w Imperium Osmańskim, „Notatki o wymowie języka albańskiego” oraz dwóch map historycznych przedstawiających północną część Imperium Osmańskiego i ten sam region tuż po II wojnie światowej.

Każdy, kto z trudem przebrnie przez dwadzieścia pouczających stron, natknie się na świetlistą postać, która sprawi, że cały wysiłek zniknie: babcię Ypi, Leman Leskoviku. Wraz z nią wnuczka, wykładowczyni w London School of Economics, opowiada o upadku Imperium Osmańskiego i powstaniu komunistycznego reżimu Envera Hodży.

Leman jest wnuczką Ibrahima Paszy, wysokiego rangą osmańskiego urzędnika administracyjnego z albańskich gór. Dorastała w Salonikach, w willi, w której Ibrahim mieszkał przez kilka lat. Sułtan wygnał go z Konstantynopola z powodu jego planów reformy „chorego człowieka znad Bosforu”. Kiedy wieloetniczne Imperium Osmańskie rozpadło się na państwa narodowe po wojnach bałkańskich i I wojnie światowej, pięcioletnia Leman doświadczyła cierpienia, jakie wymiana ludności między Turcją a Grecją spowodowała dla setek tysięcy ludzi: hordy głodujących, w większości pozbawionych środków do życia uchodźców koczowały na ulicach miasta, które obecnie nazywa się Salonikami.

Po ukończeniu szkoły średniej Leman również przeprowadziła się do Tirany, ojczyzny swoich przodków – ale z własnej woli, nie z powodu przesiedleńca ani patriotyzmu. Chciała uciec przed niemieckim kupcem w Albanii, który już zaczął ją klepać po kolanie. Bezlitosny i bezmyślny Georg Heym tak uparcie zabiegał wcześniej o względy ukochanej ciotki Leman, Selmy, że Selma mogła znaleźć bezpieczeństwo jedynie w samobójstwie.

Selma wychowała Leman zgodnie z ideałami rewolucji francuskiej, a jej ojciec również uważał Paryż, a nie Tiranę, za odpowiednie miejsce do nauki dla swojej córki, która paliła papierosy. W połowie lat dwudziestych XX wieku stolica Albanii kipiała chaosem nędzy i przepychu. Zwolennicy krwawych waśni starli się z zwolennikami oświecenia, chłopi starli się z byłymi studentami, którzy w Paryżu zetknęli się ze wszystkimi formami polityki, od faszyzmu po socjalizm, i domagali się ich natychmiastowego zastosowania w praktyce.

Do tego dochodzą agenci, głównie brytyjscy, którzy chcą trzymać w ryzach komunistów i gwałtowne tendencje aneksjonistyczne narastające na Bałkanach. Poprzez swojego kochanka, Asllana Ypiego, syna byłego premiera, Leman poznaje hałaśliwego i próżnego mężczyznę o imieniu Enver Hodża.

Hodża studiował u Asllana w Paryżu. Podczas II wojny światowej założyciel Albańskiej Partii Komunistycznej walczył jako partyzant przeciwko włoskim, a następnie niemieckim okupantom. Nieco ponad rok po ich wycofaniu, on, będąc już głową państwa i partii, skazał swojego ostrożnego byłego kolegę ze studiów, Asllana, na dwadzieścia lat więzienia. Zafo, syn Asllana i Lemana, a zarazem ojciec autora, dorastał na wsi dzięki zbiorowej karze powszechnej wśród komunistów: jego matka, jako żona wroga państwa, straciła pracę w administracji i została zesłana do pracy w terenie.

Lea Ypi opisała swoje dzieciństwo w odizolowanym, komunistycznym okresie rządów Envera Hodży w swojej poprzedniej, wysoko ocenionej książce „Free”. W „Upright” uwaga skupiona jest na niebezpiecznych latach albańskiego pokolenia założycieli, a Ypi po raz kolejny udowadnia swój talent narracyjny.

Z łatwością łączy wydarzenia historyczne z indywidualnymi doświadczeniami. Umiejętnie przechodzi od narracji osobistej do autorskiej, poruszając się w tę i z powrotem, i wykorzystuje bogatą scenografię postaci z arystokratycznego domu, aby naświetlić na przykład wielką wymianę międzyludzką między Turcją a Grecją, wczesną formę czystek etnicznych, z różnych perspektyw: oczami służącej Dafne, która niechętnie przeprowadza się do Turcji; oczami tępego niemieckiego kupca Gustava Heyma; i oczami małego Lemana, który cierpi razem z uchodźcami. „Upright” jest niezwykle nieskazitelny i urzekający.

Fragmenty powieści, w których Ypi zagłębia się w stany emocjonalne i myśli swoich bohaterów, przeplatają się z relacjami z wizyt w archiwach na Bałkanach i daleko poza nimi. Są one przesiąknięte tragicznym humorem, ponieważ to, czego brakuje w archiwach, często jest ważniejsze niż to, co jest. Przede wszystkim jednak akta odkryte na temat Lemana Leskoviku, zwłaszcza raporty szpiegowskie, zdają się nie mieć żadnego związku z życiem przedstawionym w wyimaginowanych rozdziałach Ypi: autorka przeciwstawia przemoc państwową życiu opartemu na samostanowieniu.

Ta nietypowa konstrukcja mogłaby wydawać się wymuszona. Ale implicite rzuca światło na to, co przewija się przez całą książkę: refleksje Ypiego na temat godności w schillerowskim sensie, które Leman zachował w epoce ideologicznych skrajności. A kiedy w archiwach pojawia się drugi Leman Leskoviku, staje się jasne: ten autor potrafi nawet utrzymać napięcie.

Lea Ypi: Upright. Survival in the Age of Extremes. Tłumaczenie z angielskiego: Eva Bonné. Suhrkamp-Verlag, Berlin 2025. 416 stron, Fr. 41.90.