Le Corbusier was een manusje-van-alles en ook een opportunist

Hij was alles tegelijk: architect, ontwerper, kunstenaar en schrijver. En een van de belangrijkste drijvende krachten achter de moderne architectuur in Zwitserland. Le Corbusier had een ongelooflijk productie. De kunstliefhebber liet een werk van superlatieven achter. Dat geldt niet alleen in kwalitatieve en kwantitatieve zin, maar ook in termen van diversiteit.

Le Corbusier liet wereldwijd meer dan zeventig bouwwerken bouwen, waarvan er zeventien op de Werelderfgoedlijst van UNESCO staan. Het aantal architectuurprojecten dat hij nooit heeft kunnen realiseren, loopt in de honderden. Zijn nalatenschap omvat ongeveer veertigduizend plattegronden en architectuurtekeningen. Daarnaast zijn er ongeveer vierhonderdvijftig schilderijen, veertig sculpturen en talloze prenten, collages en tekeningen te zien. Hij schreef ook veertig boeken en honderden krantenartikelen.

Le Corbusier was een multigetalenteerd persoon. Hij was echter geenszins een opgeleide architect. De allround kunstenaar, geboren in La Chaux-de-Fonds in 1887 onder de naam Charles-Édouard Jeanneret, volgde een opleiding tot decorateur van horlogekasten. Hij had geen technisch, maar een artistiek inzicht in architectuur. Ook een zeer experimentele en soms idealistische opvatting van wat architectuur kan zijn op het snijvlak van kunst en architectuur. Veel van zijn gebouwen kunnen worden omschreven als ruimtelijke sculpturen waar u in kunt wandelen – denk bijvoorbeeld aan de kapel van Ronchamp.

Voor Le Corbusier was kunst vooral een experimenteel laboratorium: een plek waar hij zich kon terugtrekken en vrij kon componeren met vorm en kleur. Zijn creatieve benadering van architectuur komt vooral tot uiting in zijn architectonisch geconstrueerde sculpturen. Hij wist het steeds weer compleet opnieuw uit te vinden. Dit vermogen tot creatieve behendigheid gaat hand in hand met een compromisloze drang naar artistieke vrijheid. Le Corbusier ontwikkelde en verbeeldde thema's van het modernisme zoals nauwelijks een andere kunstenaar of architect uit zijn tijd.

Dit houdt een radicale breuk met de traditie in en de wens om de kunst te bevrijden uit het keurslijf van de academie. Hij traceerde de oorsprong van architectuur tot de prototypische oorsprong ervan in de oudheid. Bovendien gebruikte Le Corbusier altijd niet-westerse kunst en culturen als inspiratiebron.

Bovenal is er de wens om de zaken terug te brengen tot de essentie. Deze visie werd enerzijds geïnspireerd door de destijds nieuwe kunstvorm van abstractie, maar anderzijds ook door het zoeken naar een nieuw bewustzijn en een nieuwe levenshouding - een "esprit nouveau", zoals Le Corbusier het zelf uitdrukte.

De nieuwe geest richtte zich vooral tegen de ornamentiek en het academische denken, zoals dat aan Le Corbusier werd onderwezen aan de École d'Art in La Chaux-de-Fonds. De decorateur van horlogekasten keerde zich tegen de decoratie. Maar hij nam iets wezenlijks mee van het ambacht dat hij had geleerd: hij maakte als het ware de horlogekast, en daarmee de abstracte begrippen tijd en ruimte, zijn ordening der dingen.

Het zijn deze twee parameters waarmee de mens volgens Le Corbusier de wereld creëert, onderzoekt en structureert. In zijn verbeelding is de orde van tijd en ruimte ook een fundamenteel artistiek en architectonisch principe. Hij gelooft dat de mens door middel van kunst, waaronder architectuur, de chaotische kosmos kan tegengaan. Alleen door cultuur maakt hij de wereld leefbaar.

Met deze visie plaatste Le Corbusier zichzelf onder de avant-garde van zijn tijd. Na de Eerste Wereldoorlog ontstond bij hen de wens om de wereld vanaf nul opnieuw op te bouwen en vooral om deze beter te bouwen. Le Corbusier was actief in een tijdperk van grote omwentelingen, politieke omwentelingen, maatschappelijke transformaties, economische instabiliteit en geloof in technologische vooruitgang, maar ook utopieën. Als avant-gardist bevond hij zich in het beste gezelschap van belangrijke kunstenaars, waaronder Paul Klee niet in de laatste plaats. Het museum in Bern dat aan dit werk is gewijd, organiseert nu een uitgebreide tentoonstelling over Le Corbusier.

Het Paul Klee Centrum laat duidelijk zien dat Le Corbusier gedreven werd door het idee om een ​​synthese van alle kunsten te realiseren. De tentoonstelling laat aan de hand van zijn veelzijdige oeuvre zien hoe hij de genregrenzen van kunst, architectuur en design overstijgt en een totaalkunstwerk creëert.

Maar bovenal wordt ook duidelijk hoezeer wij Le Corbusier altijd slechts fragmentarisch kennen: als architect van gebouwen zoals die in Zürich of La Chaux-de-Fonds, of als maker van iconische schilderijen van purisme zoals die in Zwitserse musea hangen. Voor het eerst in ongeveer veertig jaar toont het Zentrum Paul Klee in Zwitserland het complete Le Corbusier-oeuvre. Ook Le Corbusier, die vanwege zijn sympathieën voor het fascisme controversieel was, wordt niet vergeten.

De afgelopen decennia zijn Le Corbusier en zijn werk herhaaldelijk bekritiseerd. Het debat concentreerde zich op zijn ideologische houding ten opzichte van het fascisme, zijn gedrag tegenover het Vichy-regime in Frankrijk tijdens de Tweede Wereldoorlog en zijn antisemitische uitlatingen. De stedenbouwkundige planning van Le Corbusier is nog steeds controversieel. De tentoonstelling presenteert op transparante wijze het nieuwste onderzoek over dit onderwerp.

Le Corbusier wist radicale standpunten ter sprake te brengen. In naam van de vooruitgang uitte hij scherpe kritiek op de gevestigde architecten en kunstacademies. Als bekend vertegenwoordiger van de moderne architectuur werd hij zelf het mikpunt van extreemrechts en van vertegenwoordigers van traditie en nationale identiteit. De internationale stijl werd beschouwd als “bolsjewistisch” of “joods”. Deze houding werd overgenomen door het nationaalsocialisme en later door het Italiaanse fascisme.

In de jaren twintig van de vorige eeuw uitte Le Corbusier in persoonlijke brieven af ​​en toe antisemitische stereotypen en wrok. Hij heeft zich echter nooit in het openbaar antisemitische uitlatingen gedaan en heeft ook niet bijgedragen aan de racistische propaganda van die tijd.

Om opdrachten te krijgen, ontwikkelde Le Corbusier een opportunistische houding ten opzichte van totalitaire ideologieën. Hij werkte in de Sovjet-Unie ten tijde van Stalin en zocht tegelijkertijd contact met Mussolini, die tot in de jaren dertig een voorvechter van de moderne architectuur was. In wezen was Le Corbusier echter non-conformistisch en bleef hij altijd trouw aan zijn artistieke, architectonische en stedenbouwkundige overtuigingen.

De tentoonstelling richt zich op Le Corbusier als kunstenaar en Le Corbusier als architect en toont de grote overlap tussen beide genres in zijn werk: tekenen en ontwerpen en onderzoek. Wanneer je naar zijn tekeningen en ontwerpen kijkt, kun je bijna zien dat Le Corbusier experimenteert. Maar ook als men kijkt naar zijn uitgebreide collecties ansichtkaarten van over de hele wereld of naar zijn verzamelingen stenen en andere ‘objects trouvés’, krijgt men een glimp van zijn diverse inspiratiebronnen.

Ontdek bijvoorbeeld de reistekeningen van de jonge Charles-Édouard Jeanneret. Ze illustreren de passie waarmee de autodidact, die vanaf 1920 het pseudoniem Le Corbusier aannam, zich op zijn reizen door Europa als tekenaar en aquarellist bezighield met de westerse cultuurgeschiedenis in de vorm van architectonische stadsgezichten.

Verrassend zijn de gepresenteerde sculpturen, die Le Corbusier in samenwerking met de kunstenaar Joseph Savina realiseerde. Tijdens de Tweede Wereldoorlog schreef Le Corbusier, vanwege het gebrek aan opdrachten, niet alleen talloze boeken, maar tekende hij ook fascinerende sculpturale ontwerpen, die hij vanaf 1945 vertaalde in ongeveer veertig houten sculpturen.

Ook de tekeningen van de lezing zullen voor velen een ontdekkingstocht zijn. Le Corbusier was een gepassioneerd communicator van zijn ideeën en was voortdurend onderweg per vliegtuig, oceaanstomer en zelfs per zeppelin. Hij trad op voor honderden, zelfs duizenden mensen over de hele wereld. De tekeningen die hieruit voortkwamen, waren zo populair bij het publiek dat ze na zijn lezingen letterlijk uit de handen van Le Corbusier werden gegrist.

Ook zijn ontwerpen voor de kleurrijke wandtapijten die bestemd zijn voor de inrichting van de kamers in Chandigarh, India, zijn spectaculair. Ze maken deel uit van een geplande stad, waarin hij het idee van een complexe synthese van architectuur, kunst, design en stedenbouw in werkelijkheid omzette.

Tot slot laten de collages uit zijn late werk een onbekende, wilde kant van zijn artistieke werk zien. In deze werken bevrijdde Le Corbusier zich definitief van alle regels. Het resultaat waren uiterst gebaarlijke en intuïtieve beelden van betoverende spontaniteit.

“Le Corbusier – De orde der dingen”, Zentrum Paul Klee, Bern, tot 22 juni. Catalogus: Fr. 39.–.