Architectuurbiënnale, Vaticaan met 'Opera Aperta' in naam van Franciscus

Geen tentoonstelling om te bezoeken, maar een belevenis. Op de 19e Internationale Architectuurtentoonstelling van de Biënnale van Venetië 2025 presenteert het Paviljoen van de Heilige Stoel zich als een levend werk, een voortdurend proces, een betekenisvolle ‘bouwplaats’ die samen met de mensen die er doorheen gaan, wordt opgebouwd. Het evenement heet "Opera Aperta" en vindt plaats van 10 mei tot 23 november in het complex van Santa Maria Ausiliatrice a Castello, dat dankzij het Dicasterie voor Cultuur en Onderwijs, de initiatiefnemer van het initiatief, is omgebouwd tot een permanente tentoonstellingsruimte. Zo had de Spaanse kardinaal José Tolentino de Mendonça, prefect van het dicasterie en een van de papabili bij het conclaaf, het zich voorgesteld. Hij vertrouwde het toe aan twee conservatoren: architect en theoreticus Marina Otero Verzier en Giovanna Zabotti, artistiek directeur van Fondaco Italia.

"Het paviljoen van de Heilige Stoel zal een parabelpaviljoen zijn", legde kardinaal Tolentino uit. "Tegelijkertijd met de renovatie van de muren en architectonische details van het gebouw worden ook de relaties met de buren en de gastvrijheid tussen de generaties hersteld." Het paviljoen is een architectonisch voorbeeld van de encycliek "Laudato si'" van paus Franciscus. Deze encycliek bestaat dit jaar tien jaar en brengt een diepe boodschap over aan het hart van de Biënnale: "Alles is met elkaar verbonden".

Vijfhonderdvijftig vierkante meter ruimte wordt een laboratorium voor gemeenschapsintelligentie, waar rede en liefde, beroep en dagelijks leven samenkomen om niet alleen een gebouw, maar ook een sociaal weefsel te vernieuwen.

Het project is samengesteld door twee van de meest innovatieve en gevoeligste architectenbureaus op het gebied van duurzaamheid en participatie - Tatiana Bilbao Estudio uit Mexico-Stad en Maio Architects uit Barcelona - en is een uitnodiging om samen te bouwen. De ruimte zal worden gevuld met steigers, werktafels, tekeningen, kaarten en zichtbare bouwplaatsen, met een ruimte die wordt gebruikt als gemeenschappelijke keuken die wordt beheerd door de coöperatie Nonsoloverde. Bezoekers en bewoners kunnen hier twee keer per week samen eten.

De International University of Art (UIA) organiseert workshops over restauratie, waarbij traditionele handwerktechnieken aan de allerkleinsten worden doorgegeven. Deelnemers ontvangen een Uaa-diploma, hetgeen de educatieve en duurzame doelstelling van het project onderstreept. De rol van het Salesiaanse Universitair Instituut van Venetië (Iusve) was een van de belangrijkste partners en onderstreepte het belang van het betrekken van jongeren bij een project dat er niet op gericht is om ruimtes in te nemen, maar om processen in gang te zetten, zoals kardinaal Tolentino herhaaldelijk benadrukte. "Het is ontroerend om te weten dat jonge universiteitsstudenten actief deelnemen aan dit proces. Gemeenschapsintelligentie, zei hij, is de enige manier om gedeelde toekomstvisies te genereren."

In het paviljoen worden ook ruim 280 lokale verenigingen uit het historische centrum van Venetië in het zonnetje gezet. Een deel van de mensen die in de kas en de keukens werken, komt uit herstelgemeenschappen. Zij kunnen hier een opleiding volgen en in veel gevallen ook werk vinden.

"Restaureren betekent niet het uitwissen van de sporen van de tijd, maar het benutten van de scheuren als openingen naar nieuwe mogelijkheden", aldus Marina Otero Verzier. De ruimte zal niet helemaal af zijn, maar zal open, onvolledig en gastvrij blijven, als een drempel tussen verleden en toekomst. Voor de ogen van de bezoekers wordt een altaar uit de 18e eeuw gerestaureerd. Dankzij de samenwerking met Lares, gespecialiseerd in monumentenzorg, kunnen bezoekers het werk van professionals aanschouwen. Muziek zal ook een centrale rol spelen. Het conservatorium "Benedetto Marcello" in Venetië ondersteunt jonge muzikanten door tijdens het weekend repetitieruimtes en instrumenten (waaronder harp en piano) ter beschikking te stellen. Muzikanten kunnen de ruimte online reserveren, waardoor het paviljoen een bewoonde geluidsruimte wordt.

Het project, dat de steun van Intesa Sanpaolo als hoofdpartner heeft gekregen, heeft als doel een alternatief en reproduceerbaar model van culturele ruimte naar de Biënnale te brengen. "Kunst is een buitengewoon instrument om hedendaagse maatschappelijke uitdagingen aan te pakken", aldus Michele Coppola, uitvoerend directeur van Kunst, Cultuur en Historisch Erfgoed bij Intesa Sanpaolo.

“Opera Aperta” is meer dan een paviljoen: het is een gebaar, een sociaal experiment, een daad van geloof in de transformerende kracht van architectuur wanneer deze zorg wordt. Het bewijst dat het mogelijk is om esthetiek en rechtvaardigheid, restauratie en relatie, herinnering en verbeelding te verenigen. In een brandende wereld, zoals de hoofdconservator van de Biënnale Carlo Ratti stelde, "hebben we een architectuur nodig die alle intelligentie om ons heen kan activeren – natuurlijke, kunstmatige, maar vooral collectieve". Het Paviljoen van de Heilige Stoel reageert op deze uitdaging met een concreet, poëtisch en diepmenselijk voorstel.

(door Paolo Martini)