Götz Aly | De nazi's. Mensen zoals jij en ik?

Zal de ultieme vraag over de Duitse geschiedenis eindelijk beantwoord worden? "Hoe kon dit gebeuren?" vraagt ​​Götz Aly zich opnieuw af met betrekking tot de machtsovername van de nazi's in Duitsland in 1933. De antwoorden, die de historicus presenteert op basis van tientallen jaren eigen bronnenonderzoek en uitgebreide literatuurkennis, zijn deels bekend, andere verrassend en waarschijnlijk controversieel.

Aly verdeelt het twaalfjarige bestaan ​​van "Hitlers Duitsland" in twee periodes: hij noemt de periode van 1933 tot ongeveer de tijd van de aanval op de Sovjet-Unie de "dictatuur van de instemming". Deze werd gekocht met sociaal-politieke beloften aan de massa van de bevolking, die na de Grote Depressie in bittere armoede en wanhoop was gestort, en die tegelijkertijd gepaard gingen met het aanwakkeren van antisemitisme. De leiders van de nazipartij beseften al vroeg dat ze met hun "strijd tegen de Joodse overheersing" steun zouden verwerven buiten de binnenste kring van hun aanhangers en onder brede lagen van de Duitse samenleving, die vaak gekenmerkt werd door antisemitische sentimenten. Om hun heerschappij veilig te stellen, waren ze voornamelijk afhankelijk van de steun van invloedrijke maatschappelijke groeperingen zoals de Protestantse Kerk en de studenten. Er was nauwelijks protest tegen de opheffing van de Communistische Partij van Duitsland (KPD) en de Sociaaldemocratische Partij (SPD). Met hun goedkeuring van de "Machtigingswet" van 23 februari 1933 gaven de burgerlijke partijen Hitler de carte blanche die hij nodig had. De verkiezingen van 5 maart van dat jaar konden rekenen op steun van alle sociale klassen en bevolkingsgroepen. Het katholieke milieu was het minst positief, volgens een van Aly's verrassende bevindingen.

De sociale verbeteringen werden gefinancierd met schulden, waardoor de Hitlerstaat al snel failliet dreigde te gaan. Het doel was dit te verhelpen door de Joden te plunderen, onder meer met een "Reichsfliegtax": Joden die gedwongen werden hun vaderland te verlaten, moesten betalen om te kunnen emigreren. Aly ontkent dat er sprake was van echt antisemitisme in de nazi-ideologie; de ​​staatsschuld was de werkelijke drijvende kracht erachter. Nog een uitspraak die misschien verrassend is. Door Joden uit de beroepsbevolking te verdrijven, kregen jonge, vaak onvoldoende gekwalificeerde mensen onverwachte kansen, die op hun beurt bijval oogstten.

Sinds de herbewapening van Duitsland, waar Hitler vanaf 1935 op aandrong, de staat verder in de schulden bracht, werd het Saargebied, dat nauwelijks door de wereldwijde economische crisis was getroffen, "gereïntegreerd". Een aanzienlijke toestroom van vreemde valuta en goud werd vervolgens veiliggesteld door de "Anschluss" van Oostenrijk en de opsplitsing en plundering van Tsjecho-Slowakije in 1938/39. Problemen met de bevoorrading van de Duitse bevolking, met name met betrekking tot de graanvoorziening en de zogenaamde "fat gap", zouden worden verlicht door de inval in Polen en de bezetting van aangrenzende westelijke staten. Aly documenteert dit alles met cijfers en citaten, voornamelijk uit de dagboeken van Goebbels. Hoe groter de herbewapening, hoe dieper de schulden van de nazistaat raakten, die tegen die tijd geen geld meer van de rijken kon krijgen voor staatsobligaties.

Nu zou de oorlog tegen de Sovjet-Unie verlichting brengen. De Oekraïense graanschuur en de olie van Bakoe waren de brandpunten van Hitlers fantasieën over "leefruimte". De oliebronnen van de Kaukasus werden nooit veroverd, de graanschuren van het bezette deel van de Sovjet-Unie werden snel en volledig geplunderd; de hongersnood onder de lokale bevolking deed de veroveraars geen deren – integendeel. "Nutteloze eters" in het Rijk en in het bezette Polen werden vermoord door middel van euthanasie, en miljoenen Sovjet-krijgsgevangenen werden in kampen achtergelaten om te verhongeren. Wehrmachtsoldaten mochten zichzelf bedienen, luxe goederen uit Frankrijk en koffie uit Nederland meenemen voor hun families met "verlof" in Duitsland, en zelfs een half varken mee naar huis nemen. De steun voor de nazi's bleef bestaan. De stemming sloeg om toen overwinningen steeds vaker uitbleven en nederlagen zich opstapelden.

Aly onderzoekt nauwgezet de voorbereiding en inhoud van de Wannseeconferentie, waar de "Definitieve Oplossing voor het Joodse Vraagstuk" werd besloten door de moord op miljoenen Europese Joden. De deportatie van de Joden uit Duitsland vond in het openbaar plaats; de moord op Joden, krijgsgevangenen en burgers in het Oosten bleef niet geheim, en dat was ook niet de bedoeling. Onder de titel "Goebbels bedenkt collectieve schuld" legt Aly het onderliggende idee uit: alle Duitsers zouden medeplichtig en medebegunstigd zijn, zodat ze, gegijzeld door schuldgevoel, er niet eens aan zouden denken om te capituleren of een compromis te sluiten met hun oorlogsvijanden. De meeste Duitsers verlangden naar vrede, maar vreesden de wraak van de overwinnaars meer dan de voortzetting van de oorlog, die ook hun land verwoestte en ontelbare slachtoffers eiste. "Kracht door angst" ontstond als een variant op het eerdere "Kracht door vreugde".

Tot slot wijst Aly nogmaals op de leugen die miljoenen mensen in de naoorlogse periode in stand hielden: "We wisten niets." Hij citeert ook zijn inzichten en bevindingen uit de toespraak van de Israëlische historicus Jehuda Bauer uit 1998 voor de Duitse Bondsdag: "Het vreselijke aan de Sjoa is niet dat de nazi's onmenselijk waren; het vreselijke is dat ze menselijk waren – net als jij en ik."

Götz Aly: Hoe kon dit gebeuren? Duitsland 1933 tot 1945. S. Fischer, 762 pp., hardcover, €34.