Frankfurter Buchmesse | De waarheid doet het niet goed

Donald Trumps favoriete woord is "waarheid". Waarheid of durven? Geen van beide geldt voor Trump. De waarheid is dat het wereldwijd niet goed gaat met de waarheid. Dit blijkt uit het feit dat Donald Trumps online dienst "Truth Social" heet. De nadruk op waarheidsgetrouwheid gaat verloren wanneer het alleen maar om volume gaat en niet om logica. "Nepnieuws" werd door Trump geïntroduceerd als strijdkreet voor alles wat men niet leuk vindt, een term die hij gebruikte om zijn eigen productie van "nepnieuws" systematisch te verhogen. Alles lijkt mogelijk wanneer "alternatieve feiten" (het meest ingenieuze neologisme van de eerste Trump-regering) gewenst zijn. Je wordt er dagelijks mee gebombardeerd op internet.

Het liberalisme is ten einde raad, het autoritarisme rukt op. Is dit wat er overblijft van relativisme, constructivisme en postmodernisme? Daarmee probeerde het nieuwe denken na 1968 het oude denken te bekritiseren en te democratiseren. Maar in plaats van de "vrije dwang van het betere argument" waar Jürgen Habermas ooit zo over dweepte, hebben we nu techbedrijven, AI en een nieuw militarisme. Oef, het is wel erg vermoeiend in 2025!

En het zou nog erger kunnen worden, waarschuwt Raphela Edelbauer in haar nieuwe roman "Die echterer Realität" (De Echte Werkelijkheid), omdat steeds meer mensen de indruk hebben "dat alles even waar én even leugenachtig is." Geloven mensen dat wat ze op TikTok zien belangrijk en correct is? Het duurt niet eens een minuut. Het komt en gaat, eb en vloed, en binnenkort "zwemt de mens van de toekomst in een mengelmoes van halve waarheden en meningen, machinaal gegenereerde beelden, kwaadaardige vervalsingen en slimme verdraaiingen van concepten – altijd doorspekt met wat wetenschappelijke gegevens – die voor hen allemaal hetzelfde lijken."

Dat is tenminste de overtuiging van een Weense actiegroep, het onderwerp van Edelbauers vierde roman. De leden beschouwen zichzelf als "filosofische revolutionairen", noemen zichzelf "Aletheia" (Grieks voor waarheid) en willen het "eigenlijk doet alles er niet toe"-relativisme bestrijden dat zich volgens hen als "een kankergezwel" door de samenleving en haar instellingen heen vreet. Daartoe lezen ze vooral boeken, want ondanks de kracht van digitale beelden geloven ze heilig in het gedrukte woord.

Wanneer de jonge, aan een rolstoel gebonden Byproxy, de heldin van de roman, zich bij hen voegt, moet ze eerst de oude boeken leren. Bovenal wordt van haar verwacht dat ze kookt en wast voor de groep, en dat doet ze omdat ze dringend een plek nodig heeft om te wonen nadat ze uit een begeleid wonen-instelling is gezet. In "Aletehia" is Byproxy de enige die bekend is met moderne media en computers in het algemeen. Hiervoor dragen de anderen haar zelfs de trap af. Later wordt ze een soort informeel geweten van de groep, dat van hen taaiheid en consistentie eist, want "als je het postmodernisme wilt bestrijden, kun je niet zomaar weer een ironisch toneelstuk opvoeren."

Maar wat betekent "groep" eigenlijk? Het zijn gewoon vier nogal verwarde individuen: een mislukte hoogleraar (die het meeste aan het woord is), een rijk meisje (die haar paarden mist), een gestoorde studente (die iedereen tevreden wil stellen) en een gepensioneerde uit de kringen van de voormalige Rote Armee Fraktion (degene die de bommen zou moeten bouwen). Ze wonen in een zelfvernietigend gedeeld appartement en eten erg slecht eten in een hut die ze graag als een geheime woning beschouwen, om zichzelf aan te sporen tot een toekomstig gevaar voor de heersende orde.

In een tegenbeweging werkt Byproxi, die haar situatie met grote afstand en ironie beschrijft, aan de ontwikkeling van een computerspel dat ze "Think Backwards Game" noemt. Het spel is bedoeld om achterstevoren in plaats van voorwaarts te spelen: je begint met de uitkomst en naarmate het spel vordert, bedenk je hoe het tot stand is gekomen, door als-dan-relaties en aanwijzingen te identificeren. In een parallelle plotlijn met de roman vertelt Byproxi geleidelijk hoe ze verlamd en in een rolstoel terechtkwam. Haar beste vriendin, die gek werd en haar steeds meer bedreigde, is de schuldige. Hoe helderder ze werd, hoe gevaarlijker het werd.

Is de maatschappij waarin we leven ook gek geworden? De "filosofische revolutionairen" missen een politiek-economische verklaring voor hoe het relativisme van "nepnieuws" en "alternatieve feiten" is ontstaan. Ook zij leven na de taalkundig-filosofische wending die het marxisme in de filosofie verdrong en verving. Ze gebruiken grote woorden, maar hun praktische daden zijn belachelijk. Eerst wordt een universiteitsdeur dichtgemetseld (niemand merkt het), dan wordt een online magazine even verstoord (ook niemand merkt het). En de grande finale, de kaping van een filosofieconferentie, is heel kort en pijnlijk. De mislukte spreker houdt zijn grootse toespraak en beseft tijdens de lezing hoe onpraktisch en moeilijk te begrijpen zijn formulering is. Het publiek wacht er alleen maar op dat hij eindelijk stopt. Maar het zou de onthulling van de waarheid moeten zijn!

Alle goede bedoelingen van de 'filosofische revolutionairen', hun strijd voor precisie, effectiviteit en rede, dat alles verdwijnt in het niets, zoals in Raphaela Edelbauers even sierlijke als komische debuutroman 'The Liquid Land' (2019), waarin een mysterieuze oude stad dreigt te verdwijnen in een steeds groter wordend gat in de grond omdat ze haar fascistische verleden wil onderdrukken.

Maar nu, nu het fascisme steeds meer voet aan de grond krijgt, en Poetin en Trump de staten die ze besturen als psychiatrische inrichtingen besturen, lijkt het geloof in een rectificatie van woorden, gebruiken en tradities volkomen machteloos. We moeten dringend iets anders overwegen – dat is de boodschap van dit boeiende boek.

Raphaela Edelbauer: De echte werkelijkheid. Klett-Cotta, 448 pp., hardcover, €28.